Bosna’nın Vişegrad kasabasına bağlı Sokoloviç köyünde dünyaya gelen ve gerçek adı Bayo (Bayiça) olan Sokullu Mehmet Paşa, çocukluğunda bir süre çobanlık yaptıktan sonra 15-16 yaşlarında iken rahip olan dayısının bulunduğu manastıra gitti. Burada bir papaz olarak eğitim görecekti. Zeki bir çocuktu ve soylu bir aileye mensuptu. Bosna’dan devlet hizmetinde istihdam edilmek üzere devşirme seçen Osmanlı memurlarınca istikbalinin parlak olduğu ailesine izah edilerek devşirme kaydedildi. Kanuni’nin emriyle Edirne sarayında eğitim almaya başlayan Sokullu’ya Mehmed adı verildi. Daha sonradan Enderun mektebine alınan ve Topkapı Sarayı’nın değişik birimlerinde vazife yapan, Sokullu, Barbaros’un ölülümü üzerine vezir 1456’da Kaptanıderya oldu. Bu onun saray dışındaki ilk vazifesiydi.
Takip eden yıllarda Rumeli Beylerbeyliği ve vezirlik yapan ve Kanuni hayatta iken oğulları arasında yaşanan taht mücadelesinde Beyazıd’e karşı Şehzade Selim’e yardım eden Sokullu, Şehzadenin kızı İsmihan Sultan’la evlendi. Sonunda 1564’de Kanuni’nin veziriazamı oldu. İki yıl sonra Kanuni son seferinde vefat edince padişahın ölümünü gizleyerek Şehzade Selim tahta çıkana kadar bir kriz çıkmasını önledi.
Sokullu, II. Selim devrinde de makamını muhafaza etti ve devlet işlerinde ağırlını hissettirdi. Bu dönemde Tunus Osmanlı’ya katılırken Fas da himaye altına alındı. Bölgedeki Portekiz İspanya tehdidi sona erdirildi. Osmanlı, o yıllarda Lehistan krallarının seçiminde doğrudan rol oynayacak kadar kudretli devletti ama yeri geldiğinde Sokullu, İran’a ve Kıbrıs’a yapılacak seferlere siyasi ve askeri dengeleri, devletin menfaaitini gözeterek karşı geldi. Nitekim Kıbrıs’ın fethinden sonra yaşanan İnebahtı Savaşı onu haklı çıkardı.
İleri görüşlü bir devlet adamı olan Sokullu, Don- Volga ve Süveyş, kanalları projelerine de fikir bazında öncülük etti. Hatta Kasım Paşa’yı o devrin şartlarında yapılması hiç kolay olmayan Don-Volga Projesi ile vazifelendirildi. Ancak soğuk hava şartları yüzünden Kasım Paşa, askerleri kurtarmak için erken geri döndü. Ertesi yıl Sokullu’nun muhalefetine rağmen Kıbrıs’ın fethi öne alınınca devlet bütün dikkatini Akdeniz’e vermek zorunda kaldı. Asırlar sonra 1952’de Ruslar tarafından 60 kilometre kanal açilarak bu proje hayata geçirildi.
Devşirme sistemi ile Osmanlı hizmetine girip devlet için büyük yararlıklar gösteren Sokullu, II.Selim’in ölümünden sonra yerine tahta çıkan oğlu III.Murad zamanında da aynı vazifede kaldı. Ancak bu durum aleyhinde çalışanların faliyetlerini arttırmalarına sebeb oldu. Aleyhtarlarının padişahı etkilemeleri neticesinde eski gücünü kaybetmeye başladı. Etrafındaki çember iyice daralan ve adamlarının bir kısmı çeşitli yerlere sürülen yaşlı sadrazam, vakarını muhafaza ederek vazifesinin başında kalmakla birlikte otoritesi gün gectikce azaldı. İşte bu sıkıntılar içerisinde iken 1579’da bir gün Sultanahmet’teki konağına ikindi divanına gelen bir derviş, arzuhal verecekmiş gibi yapıp koynundan çıkardığı bir hançerle Sokullu’yu kalbinden ağır yaraladı ve Sokullu bir süre sonra da öldü. Böylece bir devir sona erdi.
Görünüşte tımarının azaltılmasından şikayetçi olan bu Boşnak dervişin Sokullu’ya niçin suikast düzenlediği hususu kesinlik kazanmadı. Bazı kaynaklara göre yıllar önce İstanbul’da idam edilen şeyhin intikamını almak istemişti. Bazı kaynaklara göre ise cinayetin arkasında Sokullu’nun siyasi rakipleri vardı. Meselenin düşünderen tarafı, öldürülmeden bir gün evvel bu hayırsever devlet adamının Murad Hüdavendigar’ın Kosava savaşındaki şahadetini dinlerken ağlaması ve kendisine de böyle bir şehitlik nasip etmesi için Allah’a dua etmesiydi. Esasen bu durum, Osmanlı sisteminin insan yetiştirme ve istihdam etmede ulaştığı seviyenin ne kadar mükemmel olduğunun da bir ispatıydı.
